News:

Het grootste oorlogsarchief van Nederland wordt digitaal doorzoekbaar. Het archief bevat gegevens van 300 duizend mensen die werden verdacht van collaboratie met Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hun nabestaanden vrezen voor de gevolgen.


Gewapende mannen poseren in mei 1945 met een collaborateur (met de handen achter het hoofd)

Een ‘foute’ buurman, tante, of vader van een jeugdvriend: binnenkort is het mogelijk om het oorlogsverleden van zo’n 300 duizend Nederlandse oorlogsverdachten te traceren. Dankzij het project Oorlog voor de Rechter, dat donderdag van start gaat, komen straks duizenden ‘daderdossiers’ online. Die bestaan bijvoorbeeld uit dagboeken, NSB-lidmaatschapskaarten, getuigenverslagen of zelfs foto’s. Volgens de AVG-privacywet mogen zulke gegevens niet worden gedeeld van mensen die nog leven, maar het leeuwendeel van de betrokkenen is inmiddels dood.

Dankzij kunstmatige intelligentie kunnen sitebezoekers straks dus ‘al googlend’ het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) door. De afgelopen 75 jaar konden deze dossiers alleen worden ingezien als je met de geboortedatum, volledige naam en het overlijdensbewijs van de verdachte naar het Nationaal Archief in Den Haag afreisde. Maar in 2025 komt de ‘beperkte beschikbaarheid’ volgens de Archiefwet te vervallen. Door nu al bekend te maken dat de gevoelige stukken online komen, hoopt Oorlog voor de Rechter het maatschappelijk debat over de omgang met beladen archieven te openen.

‘We zijn het eerste grote archief over daderschap dat openbaar doorzoekbaar wordt’, zegt Edwin Klijn, projectleider van Oorlog voor de Rechter. ‘Zo hopen we dat thema’s waarop nog steeds een taboe rust, bespreekbaarder worden. Tegelijkertijd hopen we dat mensen inzicht krijgen in het concept daderschap, zonder het goed te praten.’ Om de 32 miljoen pagina’s aan broos papier te digitaliseren, werken vijftien leden van het Nationaal Archief, Netwerk Oorlogsbronnen, het Huygens Instituut en het Niod nauw samen.

Nabestaanden raar aangekeken

Voor onderzoeksdoeleinden mag zo’n digitaal archief een goudmijn zijn, maar niet iedereen is blij met de transparantie. ‘Met de digitalisering komen mogelijk allerlei privacygevoelige gegevens op straat te liggen’, zegt Jeroen Saris, voorzitter van Stichting Werkgroep Herkenning, een belangenorganisatie voor nabestaanden van ‘foute ouders’. ‘Nabestaanden van NSB’ers worden nog steeds raar aangekeken, zowel op straat als online. We zijn bang dat deze gegevens moeilijke discussies uit het verleden zullen heropenen.’


Op 18 januari 1949 komt de Duitse SS’er Joseph Schreieder voor bij het bijzonder gerechtshof in Leeuwarden.

Binnen de 300 duizend persoonlijke dossiers is er grote variatie in de mate van ‘collaboratie met Duitsers’. In slechts eenvijfde van de dossiers is de verdachte door een bijzonder gerechtshof of tribunaal veroordeeld. Daarvan kregen uiteindelijk ongeveer 1.900 mensen een gevangenisstraf van tien jaar of meer. Een klein aantal is ter dood veroordeeld.

‘Maar sommige mensen gingen enkel rond om te collecteren voor de Winterhulp (de nationaal-socialistische organisatie die maatschappelijke hulp moest organiseren, red.)’, vertelt Klijn. ‘Strikt genomen was je ook dan collaborateur.’ Om te voorkomen dat mensen overhaaste conclusies trekken, wil Oorlog voor de Rechter de beschikbare documenten voorzien van genuanceerde uitleg. Dat is ook nodig omdat bij het merendeel van de verdachten de verdenking achteraf ongegrond bleek. Toch komen ook deze namen online te staan in dit daderarchief.

Diepe sporen

Voor Saris heeft het verleden van zijn familie diepe sporen getrokken. Zijn vader was sinds 1941 lid van de NSB en leider van het NSB-studentenfront. ‘Ik kwam erachter op mijn 18de, toen ik de krant opensloeg. De relatie met mijn inmiddels overleden vader is altijd moeizaam geweest’, zegt Saris, die liever verder niet uitweidt over zijn persoonlijke familiegeschiedenis. Maar in het algemeen is het zo dat in het verleden veel families uit elkaar zijn gerukt en vriendschappen zijn beëindigd om deze reden, zegt Saris. ‘De ervaring is toch wel dat als je erover begon, er meteen moeilijkheden ontstonden. De eerste generatie na de oorlog is daardoor behoorlijk getraumatiseerd.’

Klijn vertelt dat in kleine dorpen, waar iedereen elkaar kent, het er vaak heftiger aan toeging dan in de stad. ‘Kinderen werden gepest op school zonder te weten waarom’, zegt Klijn. Ook was het voor ‘NSB-kinderen’ vaak moeilijk om banen bij de overheid te vinden omdat ze als politiek onbetrouwbaar werden bestempeld, blijkt uit anekdotisch materiaal op de website van Werkgroep Herkenning.


Een meisje kijkt in 1945 naar een affiche over de zuivering, de juridische stappen die tegen collaborateurs werden genomen.

Oorlog voor de Rechter loopt nu na wie van de 300 duizend mensen nog in leven zijn. Van die beperkte groep mogen de gegevens vanwege de privacywet niet worden geopenbaard. Klijn: ‘Juridisch en technisch gezien kunnen we vanaf 2025 bijna alle dossiers online zetten. Maar de vraag is of we het moeten willen.’ Om ethische redenen betrekken de initiatiefnemers daarom nabestaanden bij de besluitvorming over wat wel en niet online komt. Leden van Werkgroep Herkenning zullen deelnemen aan een ethische commissie om specifieke gevallen te beoordelen.

‘Het moet zorgvuldig gebeuren’, zegt Klijn. ‘Dit archief staat boordevol beladen verhalen. Nabestaanden kunnen precies lezen wat hun ouders voor misdaden hebben verricht, maar ook voor familie van slachtoffers is het confronterend om te lezen hoe slachtoffers zijn omgebracht.’

Deportatie van familie

Het verhaal dat Klijn, die dagenlang doorbrengt in het archief, het meest is bijgebleven, is dat van de deportatie van een Joodse familie in Zeist. ‘Tot in detail kun je lezen hoe ze zijn verraden en meegenomen uit hun schuilkelder. De idioterie dat zelfs de peuter, een jongetje van 3 genaamd Fritsje Posener, gepakt werd en enkele weken later is vergast in Auschwitz.’ De verrader was Branca Simons, weet Klijn, een Joodse vrouw die ter dood werd veroordeeld maar in 1959 alsnog uit de gevangenis werd vrijgelaten.

Klijn benadrukt het maatschappelijk belang van openbaarmaking van dit soort verhalen. ‘Zeker nu steeds minder jongeren geloven in de Holocaust, is het cruciaal om de gegevens en bewijsmaterialen toegankelijk te maken.’

English translation

The largest war archive in the Netherlands will be digitally searchable. The archive contains details of 300,000 people suspected of collaborating with Germans during World War II. Their relatives fear the consequences.

A 'wrong' neighbour, aunt or father of a childhood friend: it will soon be possible to trace the war history of some 300,000 Dutch war suspects. Thanks to the project War before the Judge , which will start on Thursday, thousands of 'offender files' will soon be online. These consist, for example, of diaries, NSB membership cards, witness reports or even photographs. According to the GDPR privacy law, such data cannot be shared from people who are still alive, but the lion's share of those involved are now dead.

Thanks to artificial intelligence, site visitors will soon be able to 'google' through the Central Archives of the Special Administration of Justice (CABR). For the past 75 years, these files could only be viewed if you traveled to the National Archives in The Hague with the suspect's date of birth, full name and death certificate. But in 2025, the 'limited availability' according to the Archives Act will lapse. By announcing now that the sensitive documents will be online, War for the Judge hopes to open the public debate about how to deal with loaded archives.

'We are the first major archive on perpetrators to be publicly searchable,' says Edwin Klijn, project leader of War for the Judge. 'We hope that topics that are still taboo will become more open for discussion. At the same time, we hope that people gain insight into the concept of perpetrators, without justifying it.' Fifteen members of the National Archives, the Network of War Sources, the Huygens Institute and Niod are working closely together to digitize the 32 million pages of fragile paper.

Relatives looked at us strangely

Such a digital archive may be a gold mine for research purposes, but not everyone is happy with the transparency. 'Due to digitisation, all kinds of privacy-sensitive data may become public,' says Jeroen Saris, chairman of Stichting Werkgroep Herkenning, an interest group for relatives of 'wrong parents'. 'The relatives of NSB members are still looked at strangely, both on the street and online. We fear that this data will reopen difficult discussions from the past.”

Within the 300,000 personal files there is great variation in the degree of 'collaboration with Germans'. In only one fifth of the cases, was the suspect convicted by a special court or tribunal. Of those, about 1,900 eventually received a prison sentence of ten years or more. A small number were sentenced to death.

'But some people only went around to collect for Winterhulp (the National Socialist organization that was supposed to organize social aid)', says Klijn. "Strictly speaking, you were also a collaborator then." To prevent people from drawing hasty conclusions, War for the Judge wants to provide the available documents with nuanced explanations. This is also necessary because the suspicion turned out to be unfounded in the case of the majority of the suspects. Nevertheless, these names will also be online in this offender archive.

Deep traces

For Saris, his family's past has left deep scars. His father was a member of the NSB since 1941 and leader of the NSB student front. 'I found out when I was 18, when I opened the newspaper. The relationship with my now deceased father has always been difficult,' says Saris, who prefers not to elaborate on his personal family history. But in general, in the past, many families have been torn apart and friendships ended for this reason, Saris says. 'The experience is that if you started talking about it, difficulties immediately arose. The first generation after the war is therefore quite traumatized.'

Klijn says that in small villages, where everyone knows each other, things were often more intense than in the city. 'Children were bullied at school without knowing why,' says Klijn. It was also often difficult for 'NSB children' to find government jobs because they were labeled as politically unreliable, according to anecdotal material on the website of Werkgroep Herkenning.

War before the Judge is now running after which of the 300 thousand people are still alive. Due to the privacy law, the data of this limited group may not be disclosed. Klijn: 'From a legal and technical point of view, we will be able to put almost all files online from 2025. But the question is whether we should want it.' For ethical reasons, the initiators therefore involve next of kin in the decision-making process about what will and will not go online. Members of the Recognition Working Group will participate in an ethics committee to review specific cases.

'It has to be done carefully,' says Klijn. 'This archive is packed with emotionally charged stories. Relatives can read exactly what crimes their parents committed, but it is also confrontational for victims' families to read how victims were killed.'

Deportation of family

The story that Klijn, who spends days in the archive, has stayed with the most, is that of the deportation of a Jewish family in Zeist. 'You can read in detail how they were betrayed and taken from their shelter. The idiocy that even the toddler, a 3-year-old boy named Fritsje Posener, was caught and gassed a few weeks later in Auschwitz.' The traitor was Branca Simons, Klijn knows, a Jewish woman who was sentenced to death but was released from prison in 1959.

Klijn emphasizes the social importance of making these kinds of stories public. 'Especially now that fewer and fewer young people believe in the Holocaust, it is crucial to make the data and evidence accessible.'